Sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ: Khắc phục những lỗ hổng trong thực thi quyền

Trước tình trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ ngày càng phổ biến, dự thảo Luật Sở hữu trí tuệ đã sửa đổi, bổ sung các quy định nhằm củng cố hiệu quả thực thi quyền, bao gồm bổ sung biện pháp hòa giải thương mại, quy định về trách nhiệm của các nền tảng số và nâng cao mức bồi thường thiệt hại.

Bổ sung biện pháp mới

Theo các chuyên gia, sự yếu kém trong thực thi quyền là một trong những nguyên nhân chính khiến tình trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ ở Việt Nam vẫn tiếp diễn từ năm này qua năm khác, thậm chí có xu hướng ngày càng gia tăng. “Năm 2022, số lượng các vụ xâm phạm về thương hiệu và sở hữu trí tuệ ở Việt Nam là khoảng hơn 1400 vụ. Nhưng chỉ trong sáu tháng đầu năm nay, số lượng đã tăng lên gần gấp ba, khoảng hơn 3200 vụ”, luật sư Mai Thị Thảo, Phó Giám đốc TAT Law Firm, báo cáo trong một hội thảo diễn ra vào tháng 8/2025.

Các biện pháp thực thi quyền sở hữu trí tuệ phổ biến nhất ở Việt Nam bao gồm biện pháp hành chính, dân sự và hình sự.Trên thế giới thường áp dụng biện pháp dân sự, song ở Việt Nam, biện pháp được ưa chuộng nhất là hành chính. Đặc trưng của biện pháp hành chính là đơn giản, nhanh chóng, tuy nhiên mức xử phạt nhẹ, chủ sở hữu không thể đòi bồi thường thiệt hại (chỉ có tiền thu từ xử phạt hành chính nộp về ngân sách nhà nước). Biện pháp dân sự tuy có hiệu quả răn đe cao hơn nhưng thủ tục phức tạp, trong khi năng lực của tòa án còn hạn chế, khiến các vụ việc thường phải xét xử nhiều lần, nhiều cấp. Biện pháp hình sự có tính răn đe cao nhất, song thủ tục tố tụng kéo dài và phức tạp.

Để khắc phục nhược điểm của các biện pháp này, Việt Nam đang tìm cách nâng cao năng lực của tòa án và nâng mức bồi thường thiệt hại. Cụ thể, theo Luật Tổ chức Tòa án nhân dân sửa đổi được Quốc hội thông qua vào tháng sáu năm 2024 (có hiệu lực từ ngày 1/1/2025), lần đầu tiên Tòa án nhân dân sơ thẩm chuyên biệt về sở hữu trí tuệ sẽ được thành lập tại Việt Nam, với các thẩm phán được đào tạo chuyên sâu về lĩnh vực này. Về mức bồi thường thiệt hại (áp dụng trong trường hợp nguyên đơn không chứng minh được thiệt hại của mình), trong lần sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ hiện nay, ban soạn thảo đã đề xuất nâng mức bồi thường thiệt hại về mặt vật chất do xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ lên một tỷ đồng, gấp đôi so với quy định hiện hành, và nâng mức bồi thường thiệt hại tinh thần lên mức từ 20-200 triệu đồng, gấp bốn lần so với hiện nay.

“Việc nâng cao mức bồi thường là hoàn toàn hợp lý, bởi mức bồi thường thiệt hại ấn định trước trong Luật hiện hành đã được xây dựng từ năm 2005, sau 20 năm, mức bồi thường này không còn phù hợp”, luật sư Mai Thị Thảo nhận xét. “Mức bồi thường hiện nay là quá thấp, không tương xứng với lợi nhuận mà các đối tượng được hưởng từ hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. Điều này khiến cho mức phạt vi phạm quyền sở hữu trí tuệ trở thành một loại chi phí cạnh tranh hơn là rào cản pháp lý”.

Ngoài việc gỡ bỏ nút thắt của các biện pháp đang có, các chuyên gia cho rằng nên cập nhật, bổ sung những biện pháp tối ưu hơn. Một trong những “ứng cử viên sáng giá” là hòa giải thương mại. Đây là phương thức giải quyết tranh chấp dựa trên thỏa thuận của các bên với sự hỗ trợ của hòa giải viên trung gian. Mặc dù phổ biến ở nhiều quốc gia trên thế giới song phương pháp này vẫn còn khá mới tại Việt Nam. “Hòa giải thương mại là biện pháp giải quyết tranh chấp hiệu quả, đặc biệt trong các vụ việc liên quan đến xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, giúp các bên tiết kiệm thời gian, chi phí và duy trì mối quan hệ kinh doanh”, ông Nguyễn Văn Bảy, Phó cục trưởng Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ KH&CN), nhận xét.

Thay vì phải tiến hành các thủ tục phức tạp và chờ đợi các cơ quan thực thi quyền sở hữu trí tuệ của nhà nước, biện pháp hòa giải sẽ được thực hiện bởi các tổ chức cung cấp dịch vụ hòa giải (trung tâm hòa giải). Ở Việt Nam hiện đã có nhiều tổ chức hòa giải thương mại như Trung tâm Hòa giải Việt Nam (VMC), Trung tâm Hòa giải thương mại Quốc tế Việt Nam, Trung tâm Hòa giải thương mại Sài Gòn, Trung tâm Hòa giải thương mại Đông Nam Á… Khi xảy ra tranh chấp, các bên chỉ cần soạn thảo yêu cầu hòa giải, gửi lên các trung tâm này và nộp phí hòa giải (thay đổi tùy theo giá trị vụ tranh chấp), sau đó lựa chọn hòa giải viên rồi tiến hành hòa giải. Nếu kết quả hòa giải thành công nhưng một bên lại không chịu thi hành, bên còn lại có thể tiến hành các thủ tục yêu cầu công nhận kết quả hòa giải thành. Sau khi có quyết định công nhận của tòa án, các bên phải thực hiện thỏa thuận hòa giải trong vòng 15 ngày, nếu không sẽ bị cưỡng chế thực hiện.

Việc bổ sung biện pháp hòa giải thương mại để giải quyết tranh chấp, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trong dự thảo sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ mới đây đã nhận được nhiều phản hồi tích cực. Đây là điều mà những người hoạt động trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ đã mong mỏi từ lâu. “Việc giải quyết thông qua hòa giải hoặc trọng tài là biện pháp tối ưu nhằm đơn giản hóa các tranh chấp cũng như đảm bảo danh tiếng, các bí mật kinh doanh các đối tượng của quyền sở hữu trí tuệ, chuyển giao công nghệ bị xâm phạm”, luật sư Từ Thanh Phương và Cộng sự ở Công ty Luật TNHH Landing Law Việt Nam, viết trên tạp chí Luật sư Việt Nam. Tuy nhiên, cũng giống như biện pháp dân sự, năng lực chuyên môn vẫn là một trong những yếu tố quyết định hiệu quả thực thi. “Điều cần thiết là phải nâng cao tiêu chuẩn về năng lực, trình độ chuyên môn và kinh nghiệm của hòa giải viên và trọng tài viên. Có như vậy, các bên mới sẵn sàng đặt niềm tin vào các phương thức giải quyết thông qua hòa giải hoặc trọng tài”, luật sư Từ Thanh Phương nhận xét.

Siết chặt thực thi quyền trên môi trường số

Môi trường số đã tạo ra những rào cản mới cho hoạt động thực thi quyền sở hữu trí tuệ vốn đã khó khăn trên môi trường thực. Việc đầu tiên cần làm khi áp dụng các biện pháp thực thi là thu thập các chứng cứ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ - đây là “một trong những khó khăn lớn nhất trong xử lý xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ”, luật sư Mai Thị Thảo cho biết. “Vấn đề này lại càng khó khăn hơn trong môi trường số khi các đối tượng liên tục thay đổi phương thức và lợi dụng tính ẩn danh của các nền tảng trực tuyến. Lúc này, việc xác định vi phạm, thu thập chứng cứ đòi hỏi kỹ năng chuyên môn cao cũng như tốn rất nhiều thời gian và chi phí”. Chẳng hạn để khởi tố hình sự trang web phim lậu nổi tiếng Phimmoi.net vào năm 2021, Văn phòng Luật Phan Law phải thu thập chứng cứ từ năm 2014 dưới sự ủy quyền từ các bên sở hữu quyền phân phối phim như VSTV(K+), Canal+, BHD. Đến năm năm sau, họ mới hoàn thiện và gửi toàn bộ tài liệu chứng cứ vi phạm của Phimmoi.net, đề nghị cơ quan điều tra vào cuộc.

Để ngăn chặn các đối tượng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ tiêu hủy bằng chứng trên môi trường số, dự thảo Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi đã bổ sung các biện pháp khẩn cấp tạm thời dành riêng cho môi trường đặc biệt này. (Trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, biện pháp khẩn cấp tạm thời là những biện pháp được áp dụng trong các trường hợp có nguy cơ xảy ra thiệt hại không thể khắc phục được cho chủ thể quyền, hoặc trong trường hợp hàng hóa bị nghi ngờ xâm phạm, hoặc chứng cứ liên quan có nguy cơ bị tẩu tán hoặc bị tiêu hủy. Chủ sở hữu quyền có thể yêu cầu tòa án áp dụng các biện pháp này khi khởi kiện hoặc sau khi khởi kiện). Cụ thể, dự thảo đã bổ sung các biện pháp ẩn hoặc vô hiệu hóa truy cập đến thông tin, nội dung, tài khoản, trang, nhóm, kênh, ứng dụng hoặc các định danh số có liên quan đến hành vi xâm phạm quyền. Với quy định này, khi phát hiện tài khoản xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, chủ sở hữu quyền có thể yêu cầu áp dụng biện pháp vô hiệu hóa truy cập vào tài khoản đó, tránh trường hợp kẻ xâm phạm xóa bỏ dấu vết.

Khi muốn khởi kiện đối tượng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ của mình hoặc yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời, doanh nghiệp phải cung cấp thông tin cơ bản về đối tượng xâm phạm như tên, địa chỉ, phương thức liên lạc. Yêu cầu tưởng chừng đơn giản này lại là một rào cản không hề nhỏ. Thậm chí có trường hợp doanh nghiệp đã thua kiện vì không thể xác định được đối tượng xâm phạm. Đơn cử vụ kiện giữa Công ty Văn hóa sáng tạo Trí Việt - First News và cơ sở gia công sau in Huy Thi ở Hà Nội trong giai đoạn 2011-2014, vì cơ sở này đã in lậu nhiều đầu sách nổi tiếng của Trí Việt. Cơ quan chức năng đã khám xét và thu giữ gần 10.000 cuốn sách lậu tại cơ sở này, nhưng kết quả là Trí Việt - First News vẫn thua kiện. “Nguyên nhân là do cơ sở vi phạm phủ định mình là chủ, họ cho rằng mình chỉ là cơ sở gia công nhận đơn hàng qua điện thoại, bây giờ không biết chủ đơn hàng là ai. Một khi cơ quan điều tra chưa xác định được ai là chủ thì chưa thể luận tội được”, luật sư Lê Quang Vinh ở Công ty Sở hữu trí tuệ Bross và Cộng sự giải thích.

Với tính ẩn danh trên môi trường số, việc cung cấp thông tin về đối tượng xâm phạm gần như là một nhiệm vụ bất khả thi. “Trong môi trường số, chủ thể quyền thường không thể thu thập các thông tin này mà chỉ các nhà cung cấp dịch vụ trung gian, nền tảng số hoặc trung gian thanh toán mới lưu giữ”, ông Nguyễn Văn Bảycho biết. Để khắc phục lỗ hổng này, dự thảo Luật đã bổ sung quy định về trách nhiệm của các nền tảng số. Cụ thể, trong trường hợp nguyên đơn trong vụ việc xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trên môi trường số đã nộp đơn khởi kiện kèm yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời để bảo toàn chứng cứ, tòa án có nghĩa vụ, theo đề nghị của nguyên đơn, ra quyết định buộc tổ chức cung cấp dịch vụ internet, nền tảng số, nhà cung cấp dịch vụ trung gian có liên quan cung cấp kịp thời thông tin định danh của bị đơn phục vụ cho việc xác định tư cách đương sự và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của nguyên đơn.

Việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ trên môi trường số tiếp tục được siết chặt thông qua quy định về trách nhiệm của chủ quản nền tảng thương mại điện tử. Cụ thể, dự thảo đề xuất các nền tảng này phải có biện pháp kiểm tra, rà soát và xử lý kịp thời khi phát hiện hoặc nhận được phản ánh về hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, đồng thời phải gỡ bỏ thông tin về hàng hóa, dịch vụ xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ trong thời gian sớm nhất không quá 24 giờ kể từ khi nhận được yêu cầu của cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền.

Tuy nhiên, việc quy định nền tảng số chỉ có trách nhiệm xử lý khi nhận được yêu cầu của cơ quan quản lý nhà nước có thể sẽ giới hạn hiệu quả thực thi. Điều này đã được chứng minh qua thực tế áp dụng quy định về trách nhiệm của doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trung gian, bao gồm nhà cung cấp dịch vụ internet - nội dung mới được bổ sung trong lần sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ trước đây. “Khi chủ thể quyền yêu cầu nền tảng số gỡ bỏ nội dung vi phạm, họ bảo theo luật họ chỉ có trách nhiệm trả lời theo yêu cầu của cơ quan nhà nước có thẩm quyền thôi. Điều này đã hạn chế quyền tự bảo vệ của chủ thể quyền. Nếu lần nào vi phạm cũng phải tìm cơ quan chức năng giúp thì các nền tảng số mới trả lời sẽ rất tốn thời gian”, một chuyên gia nêu ý kiến trong cuộc họp Tổ soạn thảo xây dựng Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ diễn ra vào tháng 8/2025. “Do vậy, chúng tôi đề nghị phải mở rộng trách nhiệm của các nền tảng số, phải có trách nhiệm gỡ bỏ dựa trên yêu cầu của chủ thể quyền. Đây cũng là xu hướng mà nhiều quốc gia trên thế giới đã áp dụng”.

Bài đăng KH&PT số 1363 (số 39/2025)

Khoahocphattrien