Phân quyền và phân cấp sở hữu trí tuệ: Những thách thức với các địa phương

Những quy định về phân cấp, phân quyền hứa hẹn đơn giản hóa các thủ tục hành chính, song cũng đặt ra nhiều thách thức cho các địa phương trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ.

Giảm bớt gánh nặng xử lý đơn

Khi đăng ký bảo hộ nhãn hiệu thành công ở Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ KH&CN), bạn sẽ nhận được một giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu. Đây là bằng chứng pháp lý quan trọng, khẳng định quyền sở hữu của bạn với tài sản trí tuệ này. Nhưng nếu bạn vô tình làm mất, làm hỏng, hoặc cần thêm bản sao giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu? Rất đơn giản, bạn chỉ cần tiến hành thủ tục yêu cầu cấp phó bản văn bằng bảo hộ hoặc cấp lại văn bằng bảo hộ tại Cục Sở hữu trí tuệ. Với những hướng dẫn rõ ràng trên trang web của Cục Sở hữu trí tuệ, bạn có thể tự thực hiện hoặc ủy quyền cho các đại diện sở hữu công nghiệp.

Về lý thuyết, yêu cầu cấp phó bản văn bằng bảo hộ sẽ được giải quyết trong vòng một tháng kể từ ngày nộp đơn. Nhưng trên thực tế, theo chia sẻ của nhiều người trong ngành, do tình trạng tồn đọng hồ sơ ở Cục Sở hữu trí tuệ nên thời gian thực tế sẽ mất nhiều tháng, lâu hơn nhiều so với dự kiến. Đây là điều khó tránh khỏi với một đơn vị phải đảm nhiệm khối lượng công việc khổng lồ, trong khi lại gặp nhiều hạn chế về nguồn lực như Cục Sở hữu trí tuệ.

Sự chậm trễ này có thể dẫn đến hệ lụy về nhiều mặt. Thời gian xử lý hồ sơ kéo dài ảnh hưởng đến kế hoạch khai thác tài sản trí tuệ của doanh nghiệp, bỏ lỡ thời cơ hoặc làm suy giảm thời hạn hiệu lực của văn bằng bảo hộ, khiến doanh nghiệp ít có thời gian để thu hồi vốn và tạo ra lợi nhuận sau khi được cấp bằng. Làm thế nào để đẩy nhanh tốc độ xử lý hồ sơ trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ là vấn đề gây bức xúc lâu nay. “Hiện trạng thẩm định đơn nhãn hiệu hiện nay là quá chậm (gấp 2-3 lần so với thời hạn luật định) vừa gây bức xúc cho xã hội vừa làm mục tiêu của chiến lược quốc gia về sở hữu trí tuệ khó thành hiện thực”, luật sư Lê Quang Vinh ở Công ty Sở hữu trí tuệ Bross và Cộng sự, nhận xét trong một bài viết trên Lexology vào năm 2023.

Tuy nhiên, thời gian chờ đợi kết quả xử lý đơn của Cục Sở hữu trí tuệ được kỳ vọng sẽ rút ngắn từ ngày 1/7 năm nay, khi Nghị định 133 về phân quyền, phân cấp trong lĩnh vực khoa học và công nghệ có hiệu lực. Theo nghị định, một số nhiệm vụ quản lý về sở hữu trí tuệ từ cấp Trung ương (Bộ KH&CN, Cục Sở hữu trí tuệ) sẽ được chuyển về cho Ủy ban nhân dân cấp tỉnh. “Những quy định về phân quyền, phân cấp trong nghị định có ý nghĩa quan trọng: đưa dịch vụ công về sở hữu trí tuệ đến gần hơn với địa phương, rút ngắn thời gian xử lý hồ sơ, giảm chi phí cho cá nhân, doanh nghiệp, đồng thời tạo thuận lợi hơn khi tiếp cận dịch vụ công về sở hữu trí tuệ ngay tại tỉnh/thành phố”, luật sư Nguyễn Vũ Quân và các cộng sự ở Kenfox IP & Law Office, nhận xét trong một bài viết trên Lexology. “Đây là một động thái chiến lược nhằm tăng khả năng tiếp cận các dịch vụ sở hữu trí tuệ cho các chủ thể quyền sở hữu trí tuệ và nuôi dưỡng một văn hóa sở hữu trí tuệ mạnh mẽ hơn ở cấp cơ sở”.

Những bước đi thận trọng

Cũng giống như xu hướng phân cấp, phân quyền các nhiệm vụ nói chung trong Nghị định 133, số lượng các nhiệm vụ trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ được phân cấp cho địa phương vẫn chiếm ưu thế so với với các nhiệm vụ được phân quyền. Cụ thể, có sáu nhiệm vụ được phân quyền và chín nhiệm vụ được phân cấp cho các địa phương. “Sự chênh lệch đáng kể giữa số lượng nhiệm vụ được phân cấp và phân quyền cho thấy một cách tiếp cận thận trọng trong việc chuyển giao hoàn toàn thẩm quyền”, luật sư Nguyễn Vũ Quân nhận xét.

Về bản chất, cơ chế phân quyền sẽ trao nhiều quyền lực hơn so với phân cấp. Trong cơ chế phân quyền, cơ quan nhà nước cấp trên chuyển giao toàn bộ quyền quyết định và trách nhiệm về kết quả thực hiện một nhiệm vụ cụ thể cho cơ quan nhà nước cấp dưới. Chính quyền địa phương được trao quyền chủ động hoàn toàn, từ việc hoạch định, triển khai đến việc đánh giá kết quả, mà không cần sự phê duyệt hay can thiệp chi tiết từ cơ quan Trung ương. Với phân cấp, cơ quan nhà nước cấp trên giao cho cơ quan nhà nước cấp dưới thực hiện một số nhiệm vụ, nhưng vẫn giữ quyền chỉ đạo, kiểm tra, giám sát và có thể thu hồi thẩm quyền nếu xét thấy cần thiết. Trong trường hợp này, địa phương được giao thực hiện nhiệm vụ nhưng vẫn phải tuân thủ các quy định, hướng dẫn và chịu sự giám sát từ Bộ KH&CN.

Theo luật sư Nguyễn Vũ Quân, mặc dù Chính phủ chủ trương “trao quyền mạnh mẽ” cho địa phương, việc phần lớn các nhiệm vụ vẫn thuộc diện phân cấp cho thấy sự cân bằng giữa việc thúc đẩy tính chủ động của địa phương và đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ trong quản lý nhà nước ở tầm quốc gia. “Điều này có thể xuất phát từ việc đánh giá năng lực thực hiện khác nhau giữa các địa phương, hoặc do tính chất chiến lược của một số lĩnh vực yêu cầu sự kiểm soát chặt chẽ từ Trung ương”, anh nhận xét. “Cách tiếp cận này là cần thiết để đảm bảo hiệu quả quản trị, tránh sự phân mảnh trong khi vẫn khuyến khích sự đổi mới và sáng tạo ở cấp địa phương”.

Điều này thể hiện rõ qua việc phân cấp, phân quyền các nhiệm vụ liên quan đến dịch vụ đại diện sở hữu công nghiệp - một thành tố không thể thiếu trong hệ thống sở hữu trí tuệ ở Việt Nam và nhiều quốc gia trên thế giới. Nội dung về đại diện sở hữu công nghiệp chiếm một nửa trong số các nhiệm vụ được phân cấp, phân quyền trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ theo Nghị định 133. Cụ thể, các địa phương sẽ được phân quyền thực hiện nhiệm vụ ghi nhận cá nhân, tổ chức đáp ứng điều kiện hành nghề, kinh doanh dịch vụ đại diện sở hữu công nghiệp, cũng như quyền xóa tên các người đại diện và tổ chức trong lĩnh vực này. Qua đó, địa phương có thể phát triển các dịch vụ hỗ trợ sở hữu trí tuệ tại chỗ, đồng thời siết chặt quản lý, đảm bảo chất lượng và sự minh bạch của thị trường dịch vụ đại diện sở hữu công nghiệp.

Tuy nhiên, với những nhiệm vụ phức tạp hơn như tổ chức kiểm tra nghiệp vụ đại diện sở hữu công nghiệp - yếu tố quyết định việc cấp chứng chỉ hành nghề trong lĩnh vực này, sẽ dừng ở mức phân cấp. Việc tổ chức cũng như vượt qua kỳ thi này không hề đơn giản. Trên thực tế, rất ít người có thể vượt qua kỳ thi này. Hiện nay cả nước chỉ có 346 người thi đạt và 290 tổ chức có tư cách trở thành đại diện sở hữu công nghiệp (tính đến tháng 10/10/2022).¹

Thách thức cần vượt qua

Với những lĩnh vực có sự chuyên biệt cao như sở hữu trí tuệ, nhân lực là vấn đề đầu tiên đặt ra với các địa phương. “Dù hướng đến việc tinh giản thủ tục, sự thay đổi này đặt ra những thách thức đáng kể cho chính quyền địa phương, đòi hỏi một đội ngũ chuyên gia về sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ có trình độ”, luật sư Nguyễn Thị Mai Linh và các cộng sự ở Công ty Luật TNHH Tilleke & Gibbins Việt Nam, nhận xét trong một bài viết trên Mondaq. “Điều này đòi hỏi đầu tư đáng kể vào việc xây dựng năng lực, đào tạo nhân sự và thiết lập các quy trình nội bộ chặt chẽ để thực hiện hiệu quả các nhiệm vụ mới”.

Đây là một nhiệm vụ không dễ dàng. Bởi lẽ, từ trước đến nay, hầu hết các địa phương vẫn còn là “vùng trũng” về sở hữu trí tuệ. Trong báo cáo thường niên của Cục Sở hữu trí tuệ, gần như năm nào hoạt động sở hữu công nghiệp tại các địa phương cũng bị đánh giá là chưa được triển khai một cách đồng đều. Ở nhiều địa phương, nhất là ở những nơi mà hoạt động thị trường còn kém sôi động, hoạt động sở hữu trí tuệ còn đơn giản, vai trò quản lý nhà nước vẫn mờ nhạt. Mặt khác, năng lực, kiến thức chuyên môn về sở hữu trí tuệ của các cơ quan thực thi quyền sở hữu trí tuệ ở các địa phương còn bất cập, tình trạng lúng túng trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình, trông chờ, lệ thuộc vào ý kiến của cơ quan chuyên môn ở trung ương còn phổ biến. Trước những thay đổi mới, “chưa rõ các địa phương sẽ thu hẹp khoảng cách kiến thức chuyên môn như thế nào”, luật sư Trần Mạnh Hùng, Giám đốc Công ty Luật TNHH quốc tế BMVN (liên minh với Baker McKenzie)và các cộng sự cũng bày tỏ trong một bài viết trên Lexology.

Một vấn đề khác là xây dựng cơ chế phối hợp rõ ràng, đặc biệt đối với các thủ tục liên quan đến cả thẩm quyền trung ương và địa phương. Mục tiêu của phân cấp, phân quyền trong các nhiệm vụ sở hữu trí tuệ là tăng cường hiệu quả xử lý đơn, rút ngắn thời gian và chi phí đi lại cho cá nhân, doanh nghiệp. Tuy nhiên, sự chồng lấn giữa một số thủ tục hiện nay có thể khiến mục tiêu này khó trở thành hiện thực. Đơn cử là vướng mắc trong thủ tục sửa đổi và chuyển nhượng giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu. Để thực hiện các thủ tục này, cần có bản gốc giấy chứng nhận, nếu bị mất hoặc hỏng thì phải xin cấp lại. Theo Nghị định 133, việc cấp lại sẽ do Ủy ban nhân dân cấp tỉnh xử lý, còn việc sửa đổi, chuyển nhượng vẫn thuộc thẩm quyền của Cục Sở hữu trí tuệ.

Tuy nhiên, với những tình huống phức tạp như một người nhận chuyển nhượng giấy chứng nhận đăng ký nhãn hiệu nhưng không may làm mất, trong khi chủ sở hữu giấy chứng nhận trước đó không còn. Chủ sở hữu mới phải xin cấp lại giấy chứng nhận thì mới có thể cập nhật thông tin quyền sở hữu. Trong khi đó, việc cấp lại đòi hỏi cập nhật thông tin quyền sở hữu (cho chủ sở hữu mới), do mất giấy chứng nhận nên thông tin này chưa được ghi nhận. “Sự thiếu phối hợp này tạo ra vướng mắc: không thể cấp lại giấy chứng nhận nếu không cập nhật thông tin quyền sở hữu, trong khi quyền sở hữu không thể được cập nhật nếu không có giấy chứng nhận ban đầu - khiến chủ sở hữu mới không có con đường pháp lý rõ ràng”, các chuyên gia sáng chế Nguyễn Thị Lê Na và Đinh Thị Thùy Trang ở Công ty Sở hữu công nghiệp INVESTIP, nhận xét trong một bài viết trên trang web của công ty.

Hiện nay, Nghị định 133 đang trong giai đoạn thí điểm đến năm 2027. “Theo quan điểm thận trọng của chúng tôi, khoảng thời gian thí điểm phân cấp thủ tục sở hữu trí tuệ sẽ đòi hỏi những nỗ lực to lớn và sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền trung ương và địa phương, để biến bước đi táo bạo này thành bước đột phá thay vì tạo ra sự chồng chéo và chậm trễ cho hệ thống sở hữu trí tuệ hiện tại”, ông Đặng Hồng Sơn,Trưởng phòng Nhãn hiệu & Kiểu dáng tại D&N International nhận xét trong một bài viết trên Asia IP. “Vẫn còn quá sớm để nói về ưu và nhược điểm của sự thay đổi này. Các quy định và hướng dẫn cụ thể sắp tới sẽ cho chúng ta cái nhìn rõ ràng hơn về vấn đề này”.

Bài đăng KH&PT số 1358 (số 34/2025)

Khoahocphattrien